Ίδρυση του Μοναστηριού

Το Μοναστήρι του Αγίου Πνεύματος βρίσκεται σκαρφαλωμένο στις νοτιο­δυτικές υπώρειες του Βουνού με τις εκατό μία πηγές, του Κέντρους, ανατολικά και σε μικρή απόσταση από το χωριό Κισσός της Επαρχίας Αγίου Βασιλείου και σε απόσταση επτά περίπου χλμ. ανατολικά του Σπηλίου, τοποθετημένο σε επιβλητική και περίοπτη θέση με υψόμετρο 640 περίπου μ.

Ο πολυγραφότατος συντοπίτης μας δικηγόρος από το Βάτο Μιχάλης Μ. Παπαδάκης, ένας από τους νεότερους μελετητές – ερευνητές πολλών επί μέρους ιστορικών στοιχείων του τόπου μας, ασχολήθηκε και με την ιστορία του Αγίου Πνεύματος. Σ’ ένα σημαντικό άρθρο του, που δημοσιεύτηκε στο κρητολογικό περιοδικό «ΠΡΟΜΗΘΕΥΣ Ο ΠΥΡΦΟΡΟΣ» επανέφερε στο προσκήνιο τα γνωστά μέχρι τότε, αλλά ξεχασμένα για πολλές δεκαετίες, στοιχεία της ιστορίας της Μονής Αγίου Πνεύματος. Πιστεύω, ότι το κείμενο αυτό του αείμνηστου Μ. Μ. Παπαδάκη αποτέλεσε το έναυσμα για ένα νέο ξεκίνημα, το οποίο έχει σχέση με την ανάδειξη της ιστορίας και την ανακαίνιση της Μονής. Οι δραματικοί τόνοι στην περιγραφή της υφιστάμενης μέχρι τότε κατάστασης, αντήχησαν, ως φαίνεται, σε ευήκοα ώτα, νέων κυρίως ανθρώπων, μέλη ίου νεοσύστατου τότε «ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΕΚΠΟΛΙΤΣΤΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΚΙΣΣΑΝΩΝ (ΤΟ ΑΓΙΟ ΠΝΕΥΜΑ)» και έκτοτε πραγματοποιήθηκε πολλή και ουσιαστική δουλειά στον ιστορικό αυτό χώρο. Ο Μ. Μ. Παπαδάκης έγραφε τότε: «…το μοναστήρι του Αγίου Πνεύματος ξακουστό όλα τα χρόνια της τούρκικης σκλαβιάς, γιατί ήτανε το φωτεινό καταφύγιο της Ελληνοχριστιανικής Παιδείας και της μαθήσεως, η εθνική εστία, που συντηρούσε άσβεστη τη φλόγα του Γένους, την πίστη στη θρησκεία του και τον πόθο για την Ανάσταση και την Ελευθερία. Κρυφό Σχολειό στην αρχή. Ιεροδιδασκαλείο αργότερα, μοναδικό επαρχιακό κέτρο μαθήσεως επί επισκόπου Νικόδημου και μεταγενέστερα, επί Ευμενίου, το πρώτο στην Κρήτη πολιτισμένο εκπαιδευτήριο – οικοτροφείο μέσης παιδείας.

Επίσης μεταβατική έδρα του επισκόπου Λάμπης και Σφακίων Νικόδημου (1831 – 1845) και μόνιμη του επισκόπου Ευμενίου (1886-1900).

Τέλος, από τούτη τη φωτεινή πηγή του εθνικού ονείρου, ο γύρω της παλαιός Δήμος, πήρε την ονομασία του Αγίου Πνεύματος. Θλιβερή εντύπωση κάνει η κακοποίησις και η καταστροφή του τωρινού τοπίου. Μελαγχολική επιγραφή στο δυτικό τοίχο της Εκκλησίας μεγαλώνει το αποκαρδιωτικό συναίσθημα που νοιώθει ο επισκέπτης:

«ΣΤΟΝ ΙΕΡΟ ΤΟΥΤΟ ΧΩΡΟ ΗΤΑΝ Η ΜΟΝΗ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ ΟΠΟΥ ΟΛΑ ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΣΚΛΑΒΙΑΣ ΑΝΑΒΕΝ ΑΣΒΕΣΤΗ Η ΦΛΟΓΑ ΤΟΥ ΓΕΝΟΥΣ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΣΟΦΟΙ ΕΔΩΣΑΝ ΤΑ ΦΩΤΑ ΤΩΝ ΣΕ ΑΞΙΟΥΣΣΥΝΕΧΙΣΤΕΣ ΤΩΝ ΕΘΝΙΚΩΝ ΠΑΡΑΔΟΣΕΩΝ»

Σ’ αυτή την κατάσταση έφερε το Άγιο Πνεύμα παχυλή αμάθεια, αγνωμοσύνη και ταπεινά ιδιωτικά συμφέροντα… Βρέθηκαν άνθρωποι που έκαμαν άθλια επισκευή μιας αίθουσας παραδόσεων δίπλα στο Ιερό της Εκκλησίας και στεγάζουν ένα βρωμερώτατο και αποκρουστικώτατο σταύλο! Ο χρησμός της Πυθίας που δόθηκε στον Αυτοκράτορα Ιουλιανό τον Παραβάτη: «Πέστε στο Βασιλιά πως εδώ δεν σώθηκε τίποτε. Ως και το τρεχάμενο νερό σβύστηκε «ΑΠΕΣΒΕΤΟ ΚΑΙΛΑΛΟΝ ΥΔΩΡ»» δεν είναι αρκετός εδώ. Πρέπει να προστεθή: «και η εγκατάλειψις, η βεβήλωσις και η καταστροφή είναι πλήρεις»…..

Πότε και από Ποιόν Ιδρύθηκε

1. Γενικά

Η πολύχρονη εγκατάλειψη, η πυρπόληση και καταστροφή του μοναστηριού από τους Τούρκους κατακτητές και οι αλλεπάλληλες βεβηλώσεις από πολλούς και διάφορους ντόπιους που δέχτηκε κατά διαστήματα ο χώρος αυτός, κατέστρεψαν και εξαφάνισαν κάθε στοιχείο που θα μπορούσε να μας δώσει πληροφορίες για τηνίδρυση του, τους κτήτορες, τους Ηγουμένους, τους Μοναχούς ή κάθε τι άλλο που σχετιζόταν με την ίδρυση και τη λειτουργία της Μονής.

Ευτυχώς όμως έμειναν δύο σημαντικές πηγές, που είναι από τη μια η πλούσια παράδοση για το χώρο τούτο κι από την άλλη κάποια ιστορικά έγγραφα, τα οποία μας οδηγούν πολλούς αιώνες πριν από τη σημερινή εποχή, τότες που πρέπει να ιδρύθηκε η Μονή του Παναγίου Πνεύματος.

2. Αρχόντισσα Μαρία -Πλούσια Μαρία – Αιγιδού Μαριώ

Ένας μακρινός απόηχος μιας παλιάς παράδοσης μας μεταφέρει μέχρι σήμερα το όνομα κάποιας Αρχόντισσας Μαρίας. Σ’άλλα σημεία η παράδοση την αναφέρει ως Αιγιδού Μαριώ, προσονομασία που της δόθηκε από το μεγάλο κοπάδι τις αίγες, που είχε υπό την κατοχή της κι αλλού τη συναντούμε γραμμένη ως Πλουσία Μαρία. Πρόκειται ασφαλώς για το ίδιο ακριβώς πρόσωπο, μια και οι προσωνυμίες που της δόθηκαν -Αρχόντισσα, Αιγιδού, Πλουσία – είναι παρεμφερείς. Υπήρξε σύμφωνα με την παράδοση αυτή ο ιδρυτής -κτήτορας- της Μονής του Αγίου Πνεύματος κι ήταν Βυζαντινής καταγωγής, χωρίς ν’αναφέρεται όμως τίνος αρχοντικού οίκου υπήρξε απόγονος.

Η περιουσία της άρχιζε από την κορυφογραμμή του βουνού Κέντρος κι έφθανε μέχρι το Λιβυκό Πέλαγος. Περιλάμβανε δηλαδή τις σημερινές περιφέρειες των χωριών Ακουμίων, Βρυσών, Κισσού και Κεντροχωρίου. Φαίνεται όμως, ότι και το Οροπέδιο Γιους Κάμπος, ακαλλιέργητο τότε, ήταν μέρος της γαιωδαισίας της. Εκεί έβοσκαν τα κοπάδια από τις αίγες της Αρχόντισσας ή Αιγιδούς Μαρίας.

Μόνιμη κατοικία της είχε το χωριό Κισσός. Στο επίτομο βιβλίο του ο Εμμανουήλ Λαμπρινάκης, που έζησε και πιο κοντά στην παράδοση, κατηγορηματικά αναφέρει: «…Κισσός κώμη κατάρρυτος και δεντρόφυτος, έπαυλις άλλοτε της Πλούσιας Μαρίας, φημίζεται δια τους κισσώδεις της θάμνους, όθεν φέρει το όνομα…». Η Αρχόντισσα Μαρία, έκτος από τη μεγάλη περιουσία, το κύρος και τη μετριοφροσύνη της, διακρινόταν και σαν πνευματικός άνθρωπος.

Ίδρυσε τη Μονή του Αγίου Πνεύματος στην κτηματική της περιφέρεια, μια και δεν είχε οικογένεια, την προίκισε με την απέραντη περιουσία της, την περιέβαλε με την αγάπη και τη στοργή της και την έκαμε κέντρο πνευματικό της ευρύτερης περιοχής. Η ίδια στο τέλος της ζωής της μόνασε, πέθανε και τάφηκε εκεί.

Σίγουρα η Αρχόντισσα Μαρία είναι υπαρκτό πρόσωπο και η παράδοση είναι πέρα για πέρα αληθινή και πιστεύω ότι έζησε κατά τον 13ο με αρχές του 14ου αιώνα. Πρώτο ισχυρό στοιχείο που ενισχύει την παράδοση αυτή είναι η ευρύτητα του χώρου στον οποίο τη συναντούμε. Την συναντούμε στο χωριό Γερακάρι Αμαρίου, στο οποίο μάλιστα η παράδοση την αναφέρει και ως κτήτορα της πρώτης εκκλησίας του χωριού, που ήτανε ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, την οποία ανατίναξαν οι Γερμανοί στις 22 Αυγούστου 1944. Τη συναντούμε στα χωριά τ’ Αη Βασίλη Κισσός, Κεντροχώρι (παλιότερα Δουμαργιό), Ακούμια και Βρύσες, δηλαδή γύρω από το Μοναστήρι του Αγίου Πνεύματος που ίδρυσε. Δεύτερο ισχυρότερο στοιχείο, που ενισχύει την ύπαρξη της Αρχόντισσας Μαρίας, είναι τα τοπωνύμια -κυριώνυμα που προήλθαν από το όνομα της. Το Οροπέδιο τση Γιους ο Κάμπος προήλθε, σύμφωνα με μια εκδοχή, από συνεκφορά των ονομάτων τση Αιγιδούς Μαριώς > τση Γιδούς > τση Γιους.

Το σημερινό επίσης χωριό Κεντροχώρι ονομαζόταν επίσημα μέχρι το 1933 Δουμαργιό ή Δουμαεργιό, κυριώνυμο ελληνικότατο που προσδιόριζε τη δημιουργία του, το χώρο του οποίου, σύμφωνα με την ίδια παράδοση, χρησιμοποιούσε η Αρχόντισσα Μαρία για κατοικία των ζευγάδων της και σταυλισμό των βοδιών της κι έτσι δημιουργήθηκε το χωριό. Η πιο παλιά καταγεγραμμένη αναφορά στο όνομα του χωριού γίνεται από τον Ενετό Νοτάριο BENVENUTODE BRIXAND με ημερομηνία 5 Νοεμβρίου 1301 και το αναφέρει Βουδομαγεριό (Vudomajerio). Το όνομα αυτό εξελίχθηκε σε Βουμαγεριό, Βουμαριό, Δουμαριό (Δου-Μαριώ) ή Δουμαεργιό. Σίγουρα όμως το όνομα της Αρχόντισσας Μαριώς σώθηκε αυτούσιο στο κυριώνυμο Δουμαργιό.

Η Αρχόντισσα Μαρία αναφέρεται επίσης και ως κτήτορας του ναού του Σωτήρος Χριστού στ’Ακούμια, όπου κτητορική επιγραφή αναφέρει τη χρονολογία 12 Ιουνίου 1389.