Ναός Της Παναγίας

Ο Ναός: Βρίσκεται στο βορειότερο άκρο του χωριού και εορτάζει στις 8 του Σεπτέμβρη, το Γεννέθλιο της Θεοτόκου. Παλιότερα ήταν μικρός ναϊσκος. Μεταγενέστερα ,αλλ’ άγνωστο πότε, έγινε και σ’ αυτόν επέκταση προς το δυτικό όμως μέρος. Γκρεμίστηκε δηλαδή υ δυτικός τοίχος, που ήταν κι η θυρόσταση, δημιουργήθηκε ανα­κουφιστικό τόξο στη θέση του και το σημείο αυτό αποτελεί σήμερα τη σύνδεση με τη νέα προσθήκη, ενώ ο ναός παρουσιάζει εξωτερικά ενιαίο στενόμακρο σχήμα.

Η νέα προσθήκη έχει χαμηλότερο ύψος, δεν έχει αγιογραφίες κι είναι σκεπασμένη με τσιμέντο, σε αντίθεση με το παλιό τμήμα που είναι κεραμοσκεπές. Μεταγενέστερο πρέπει να είναι και το μοναδικό παράθυρο, που βρί­σκεται ως συνήθως, δίπλα από το ψαλτήρι. Οι δύο αυτές προσθήκες με το ασβέστωμα που έγινε στους πλάγιους τοίχους του παλιού ναίσκου, έχουν καταστρέψει αρκετές από τις κατά τ’ άλλα θαυμάσιες αγιογραφίες του ναού, που οι περισσότερες είναι σχετικές με τις Θεομητορικές εορ­τές και εξιστορούν σπάνια αγιογραφικά θέματα. Ωραίο έργο είναι ο Παντοκράτορας στην κόγχη του Ιερού.

Εκτός από την ημέρα της εορτής του ναού επικρατεί το έθιμο να γί­νονται σ’ αυτόν οι τελετές του Επιταφίου κι οι Αναστάσιμες ακολουθίες. Το Μέγα Σάββατο το βράδυ καίγεται εδώ ο Οφανός με το ομοίωμα του Ιούδα του Ισκαριώτη.

Στο τέμπλο βρίσκονται οι εικόνες της Γεννήσεως της Θεοτόκου ιστορημένη το 1905, κι η εικόνα του Παντοκράτορα του 1840. Η εικόνα της Αγίας Παρασκευής του 1935 βρίσκεται στο σημείο της συνένωσης του παλιού τμήματος με τη νέα προσθήκη, δηλαδή στο μέσο περίπου του ναού.

Πριν μπούμε στο ναό δυτικά της θυρόστασης υπάρχει κτισμένος ένας μεγάλος τάφος. Είναι θαμμένος εκεί ο παπά Γιώργης Μαύρομιχελάκης Ιερέας και κάτοικος του χωριού παλιότερα. Γενικό ο περίβολος της Παναγίας είχε χρησιμοποιηθεί ευρύτατα ως νεκροταφείο, πριν φτιαχτεί το σημερινό κοιμητήριο του χωρίου, που βρί­σκεται ακριβώς δίπλα.

Το Καμπαναριό. Περίτεχνο και καλοφτιαγμένο είναι το Καμπαναριό αυτής της Εκκλησίας. Αποτελεί πραγματικό κομψοτέχνημα, φτιαγμέ­νο από ντόπια πέτρα. Ο ανάγλυφος διάκοσμος που έχει, η θαυμάσια συμμετρία του, οι σωστές του αναλογίες κι η εντοιχισμένη στον τοίχο της εκκλησίας βάση του είναι αξιοθαύμαστα. Στο κέντρο περίπου της βάσης του βρίσκεται εντοιχισμένη ανάγλυφη σημείωση, που αναφέρει:

«ΚΩΔΩΝΟΣΤΑΣΙΟΝ ΔΑΠΑΝΗ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΑΝΥΦΑΝΤΑΚΗ 1901 MIX. ΣΑΒΟΡΓΙΝΗΣ ΕΚΤΙΣΕ»

Κτίστηκε, όπως αναφέρεται στη σημείωση, το 1901 με οικονομική χορήγηση του Κωνσταντίνου Ανυφαντάκη από τον Κισσό, του ονο­μαζόμενου και Καλογέννητου και το κατασκεύασε ο τεχνίτης – μάλλον θα πρέπει να μιλάμε για μεγάλο καλλιτέχνη – Μιχαήλ Σαβοργίνης από το χωριό Κεραμέ Αγ. Βασιλείου. Οι πιο ηλικιωμένοι κάτοικοι του χω­ριού σήμερα θυμούνται το κτίσιμο του καμπαναριού.

Η Καμπάνα. Η καμπάνα της Παναγίας με το γλυκόλαλο και γνώ­ριμο σ’ όλους τους χωριανούς ήχο της, ήταν κρεμασμένη στη διχάλη ενός ξύλου, που «εκτελούσε χρέη» καμπαναριού και βρισκόταν στο νοτιοανατολικό μέρος του περιβόλου, πριν φτιαχτεί το σημερινό κα­μπαναριό. Έχει πάνω της τυπωμένες αρκετές θρησκευτικές παραστάσεις και φαί­νονται ολοκάθαρα η Σταύρωση και μορφές αγίων καθώς και η εξής επιγραφή και χρονολογία: «Παναγία Θιμιανί χωρ. Κισό 1861». Ορθότερα γραμμένο, «Πα­ναγία Θυμιανή χωρίον Κισσός 1861». Φτιάχτηκε το 1861 με προορισμό τον Κισσό, όπως αναφέρει, αλλά είναι άγνωστο γιατί αναφέρει την ένδειξη Παναγία Θυμιανή και τι σχέση είχε το χωριό με την ιστορική εκκλησία της Παναγίας στα Σφακιά. Πάντως σε πολλές καμπάνες εκτός από τη χρονολογία κατασκευής τους, τον τόπο προορισμού τους. γράφουν και τον δωρητή. Πιθανόν λοι­πόν δωρητής να είναι η «Παναγία η Θυμιανή» και γι» αυτό αναφέρεται.

Ναός της Μετα­μορφώσεως

Σε μεσημβρινό σημείο του χωριού βρίσκεται ο ιερός Ναός της Μετα­μορφώσεως του Σωτήρος κι είναι ο Ενοριακός ναός του χωριού, γι’ αυτό κι η Ενορία αναγράφεται «Ενορία Ιερού Ναού Μεταμορφώσεως Κισσού». Ο ναός είναι δίκλιτος με σχέδιο δίκλιτης βασιλικής, χωρίς τρούλο, με τις στέγες ισοϋψείς, κεραμοσκεπείς και αμφικλινείς, καλαίσθητος κι εξωραϊσμένος. Της Μεταμορφώσεως εορταζόμενο το νότιο κλίτος είναι κατάγραφο με αγιογραφίες, αρκετά όμως αλλοιωμένες, κι είναι το καθ’ εαυτό παλιό οικοδόμημα.

Αναφέρεται, αλλά μόνο ο ναός αυτός, από τον ΙΩΣΗΦ GEROLA στο έργο του «MONUMENT! VENETI NELL ISOLA DI CRETA». Κατά τη γνώμη του GEROLA όπως αναφέρει στο έργο του κτίστηκε ο ναός από το 13ο – 15ο αιώνα κι αναφέρει τ’ ονοματεπώνυμο Δημήτριος Βεργίλης ως κτήτορα νου ναού και πράγματι σώζεται ακριβώς στο νοτιοδυτικό άκρο του εσωτερικού τοίχου η απεικόνιση της μορφής του.

Πάνω ακριβώς από τη φωτιστική θυρίδα της κόγχης του ιερού του παλιού κλίτους και μέσα σε πλαίσιο υπάρχει δυσανάγνωστη γραφή, που μάλλον πρόκειται για κάποιο ύμνο. Μεταγενέστερη προσθήκη είναι και το μικρό παράθυρο δίπλα από το ψαλτήρι-αναλόγιο, που μαζί με την ζημιά που προκάλεσε η προ­σθήκη του νεότερου κλίτους αλλοιώνουν αρκετά την παλιά αρχέτυπη κατασκευή του ναού της Μεταμορφώσεως.

Αναπαλαιώθηκε εξωτερικά από την Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων το 1975-76 και φαίνονται τώρα και ία δύο κλίτη σαν ενιαία κατασκευή. Έγινε δηλαδή η κεραμοστρωση της οροφής και τα εξωτερικά επιχρίσματα της λιθοδομής. Η προσπάθεια αυτή συνεχίστηκε με μεγάλο ζήλο από τον Ενορία, που με την καθοδήγηση της Αρχαιολογίας ξεμπαζώθηκε ο περίβολος και στη συνέχεια στρώθηκε με πλακόστρωτο, καθώς και εσωτερικά το δά­πεδο του ναού και σήμερα αποτελεί χώρο περίτεχνο και καλοφτιαγμένο.

Η Βορειοανατολική πλευρά του περιβόλου βρέθηκε με την εκσκαφή περιορισμένος αριθμός τάφων, χωρίς τίποτα το ιδιαίτερο, απόδειξη ότι χρησιμοποιήθηκε ως νεκροταφείο ο χώρος γύρω από την Εκκλησία σε μικρή κλίμακα και την ίδια χρονική περίοδο, μια και οι τάφοι ήταν στο ίδιο επίπεδο. Βέβαια αυτό είναι φαινόμενο συνηθισμένο.Αξιοπερίεργο είναι ότι βρέθηκε θαμμένος ανθρώπινος σκελετός αρκε­τά μεγαλόσωμος πάνω στην οροφή της εκκλησίας, εκεί που ενώνονται τα δυο κλίτη όταν γύρω στο 1930 αντικατέστησαν το αργιλόχωμα, κοινώς λεπίδα, που ήταν σκεπασμένη μέχρι τότε η Εκκλησία κι έβαλαν τσιμέντο. Με την αναπαλαίωση του ναού εξωτερικά κι εσωτερικά αντικαταστά­θηκε και το μέχρι τότε ξύλινο, αλλά πρόχειρο τέμπλο, από το σημερινό ξυλόγλυπτο.

Οι τέσσερις μεγάλες εικόνες του τέμπλου είναι: της Μεταμορφώσεως ιστορημένη το 1984 σε αντικατάσταση της μόνης παλιάς, αλλά ξεθωρια­σμένης εικόνας του Παντοκράτορα, που φυλάσσεται τώρα στο ιερό, της Παναγίας νεότερη αλλά αγνώστου χρονολογίας, της Αγίας Αικατερίνης του 1935 και έτεμη του Παντοκράτορα το 1934 και του Προδρόμου στο ενδιάμεσο των δύο κλιτών του 1938.

Ναός της Αγίας Παρασκευής

Δοτικά του χωριού και σε απόσταση 800-1.000 μ. υπάρχουν τα χα­λάσματα του παλιού ναϊσκου της Αγίας Παρασκευής, εξ ου και  το το πωνύμιο της περιοχής.

Σχεδόν δίπλα από το ερειπωμένο ναό σ’ ένα δροσόλουστο τοπίο με τροπική βλάστηση πηγάζει κι η ομώνυμη μεγάλη πηγή με το κρυστάλ­λινο και παγωμένο νερό.

Από τους σημερινούς κατοίκους του χωριού ποτέ δεν έτυχε ν’ ακού­σει κανείς από τους προγενέστερους του ότι θυμόταν το ναό σε καλή κατάσταση, ούτε στον Κώδικα της Μονής Αγίου Πνεύματος το 1847 αναφέρεται ως Εκκλησία, όπως αναφέρονται οι άλλες. Κατά συνέπεια ερειπώθηκε πριν από αιώνες και σ’ εποχή που θα ήταν αδύνατη η α­νακαίνιση, πιθανόν αρχές της τουρκοκρατίας.

Πλησιάζοντας κανείς τα χαλάσματα παρατηρεί:

1. Ήταν μικρών διαστάσεων ο ναός της Αγίας Παρασκευής, αλλά κατάγραφος με αγιογραφίες, που σ’ ορισμένα σημεία φαίνονται ο­λοκάθαρα μέχρι τις μέρες μας.

2. Ένα τμήμα του ναού- βόρειος τοίχος και η κόγχη του ιερού στέ­κονται στη θέση τους, ενώ το υπόλοιπο τμήμα κομματιασμένο σε μεγάλα τεμάχια έχουν σκέπασε κάθε τι που πιθανόν θα υπήρχε στο ναό, όπως τέμπλο, εικόνες, λατρευτικά αντικείμενα κλπ. και βρίσκονται θαμμένα μαζί ως τώρα.

Ναός του Άγιου Ιωάννη

Στο βορειοδυτικό άκρο του χωριού βρίσκεται ο ναός του Αγίου Ιωάν­νου του Θεολόγου. Γιορτάζει στις 26 του Σεπτέμβρη και τη μέρα αυτή πριν από μερικά χρόνια, γινόταν το καλύτερο και μεγαλύτερο πανηγύρι του χωριού. Ο ναός είναι μονόκλιτος με στέγη αμφικλινή και κεραμοσκεπή. Έχει μικρές διαστάσεις σε μήκος και πλάτος, αλλά αρκετό ύψος, πάντα βέ­βαια σε σχέση με τους άλλους ναούς του χωριού. Δεν έχει παράθυρο, ούτε έγινε σ’ αυτόν επέκταση και σήμερα μπορούμε να πούμε ότι βρίσκεται χωρίς αλλοιώσεις και διατηρήθηκε με την πραγματική αρχέτυπή του μορφή. Εσωτερικά είναι κατάγρσφος με αγιογραφίες, που σώζονται σε πολύ καλή κατάσταση κι έχουν έντονη ζωηρή απόχρωση.

Το σημαντικότερο είναι ότι, στο ναό αυτό υπάρχουν δυο σειρές – δυο στρώματα – αγιογραφίες και διακρίνεται σ’ ορισμένα σημεία, όπου έχει καταστραφεί το εξωτερικό στρώμα, ολοκάθαρα το εσωτερικό. Ο χώρος εξωτερικά της εκκλησίας διαμορφώθηκε το χειμώνα 1984 – 85 με δαπάνη και πρωτοβουλία της Ενορίας Κισσού. Ξεμπαζώθηκε δηλαδή και κτίστηκε ο αυλόγυρος. Το σημερινό ξυλόγλυπτο τέμπλο κατασκευάστηκε το 1985 σε αντίκα τάσταση του επίσης ξύλινου, αλλά πρόχειρου παλιού τέμπλου.

awefawef: Εκκλησίες Κισσού

Πρέπει ν’ αναφέρουμε εδώ ότι, σε άγνωστο χρονικό διάστημα είχε συντελεστεί σημαντική επιχωμάτωση στο βορειοανατολικό τμήμα του χώρου έξω από την εκκλησία, από διάβρωση του παρευρισκόμενου υ­ψώματος. Στο ξεμπάζωμα αυτού του χώρου, που σ’ ορισμένα σημεία έφθασε σε βάθος περισσότερο από δύο μέτρα, βρέθηκε πληθώρα τάφων. Το ίδιο φαινόμενο παρατηρήθηκε και λίγα μέτρα νοτίως του ναού, όταν γινόταν η διάνοιξη του δρόμου προς το Οροπέδιο Γιους Κάμπος. Υπήρξε σημείο που βρέθηκαν τέσσερις απ’ αυτούς ο ένας πάνω στον άλ­λο σε διαφορετικό δηλαδή υψομετρικό επίπεδο. Το πλήθος των τάφων, η συνύπαρξη περισσότερων του ενός σκελε­τού στον ίδιο τάφο, αλλά και το διαφορετικό υψομετρικό επίπεδο που βρισκόταν, πιστοποιούν ότι, χρησιμοποιήθηκε ο χώρος γύρω από την εκκλησία για νεκροταφείο αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα. Βέβαια τον αιώνα που διανύουμε δεν έγινε ταφή νεκρού στο χώρο αυτό. Έχει όμως διαπιστωθεί κι η ύπαρξη τάφων σ’ αρκετή απόσταση βορειοανατολικά από την εκκλησία. Συνεκτιμώντας τα στοιχεία αυτά πιστεύω ότι, ο χώρος αυτός, που ήταν πάντα λίγο έξω από το χωριό, χρησιμοποιήθηκε ως το πρώτο συστηματικό νεκροταφείο των κατοίκων του οικισμού.

Οι εικόνες, τέλος, του τέμπλου ιστορήθηκαν όλες το 1935 κι είναι ο Αη Γιάννης ο Πρόδρομος, η Θεοτόκος, ο Παντοκράτορας κι ο εορταζόμενος Άγιος: Αη-Γιάννης ο Θεολόγος. Οι εικόνες αυτές αντικατέστησαν τις παλιές – μπορεί να ήταν κι οι πρώτες του ναού – κατά ένα παράξενο τρόπο.

Πέρα από την παχυλή αμάθεια επικρατούσε βλέπετε μέχρι πρότινος κι η εντύπωση ότι, κάθε τι το παλιό είναι άχρηστο και αντικαταστητέο. Την επιθυμία λοιπόν των ενοριτών ν’ αντικαταστήσουν τις παλιές με καινούργιες εικόνες εκμεταλλεύτηκε ο αγιογράφος, που ανάλαβε την εργασία και πήρε τις παλιές εικόνες. Άγνωστο βέβαια τι έγιναν από κει και πέρα.