Το Χωριό

Χωριό του Δήμου Αγίου Βασιλείου, σε απόσταση 33 χιλιομέτρων από το Ρέθυμνο και 6 χιλιομέτρων από το Σπήλι, σε υψόμετρο 640 μέτρων, στους νότιους πρόποδες του όρους Κέντρος.. Το Τοπικό Διαμέρισμα Κισσού αποτελείται από δύο οικισμούς (Κισσός και Κισσού Κάμπος) και σύμφωνα με την απογραφή του 2001 αριθμούσε 180 κατοίκους.

---

Οικισμός Κισσού

Ο οικισμός εικάζεται πως δημιουργήθηκε γύρω στον 9ο – 10ο αιώνα και πήρε το όνομά του από τους πολλούς πετροκισσούς που υπάρχουν στην περιοχή.

 Ο Κισσός αναφέρεται στην επαρχία Αγίου Βασιλείου Νομού Ρεθύμνου, σύμφωνα με έρευνες του Στέργιου Σπανάκη , το 1577 από τον Fr. Barozzi  ως Chisso, από τον Καστροφύλακα με 222 κατοίκους το 1583 επίσης ως Chisso και με 178 οφειλόμενες αγγαρείες. Στην τούρκικη απογραφή του 1659 αναφέρεται Kiso με 33 σπίτια. Στην αιγυπτιακή απογραφή του 1834 αναφέρεται Kissos με 15 χριστιανικές και 15 τούρκικες οικογένειες. Το 1881 ανήκει στο Δήμο Αγίου Πνεύματος με 181 Χριστιανούς και 27 Τούρκους κατοίκους. Το 1900 είναι στον ίδιο Δήμο με 214 κατοίκους. Το 1928 είναι στην κοινότητα Αρδάκτου με 247 κατοίκους. Το 1935 ιδρύεται ομώνυμη κοινότητα που περιλαμβάνει και τον Κάμπο Κισσού. Το 1940 έχει 254 κατοίκους, το 1951 έχει 239, το 1961 έχει 237, το 1971 214, το 1981 177, το 1991 179 και το 2001 (τελευταία απογραφή) έχει 180 κατοίκους.

Ο Κισσός παρουσιάζει πάμπολλες φυσικές ομορφιές, ενώ στο χωριό διατηρούνται σε καλή κατάσταση Βυζαντινές εκκλησίες με ενδιαφέρουσες τοιχογραφίες: Ιερός Ναός Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, της Παναγίας και του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου. Ακόμα, κοντά στο χωριό βρίσκεται και η ιστορική μονή του Αγίου Πνεύματος.

Το κλίμα του χωριού είναι ιδιαίτερα ευνοϊκό με ελάχιστη υγρασία. Αυτό σε συνδυασμό και με τις πάμπολλες φυσικές ομορφιές, τα μνημεία και τη μοναδική θέα του χωριού το καθιστούν μοναδικό στην περιοχή.

Οικισμός Κισσού Κάμπος

Σε απόσταση ενός χιλιομέτρου από τον Κισσό βρίσκεται ο οικισμός Κισσού Κάμπος σε υψόμετρο 490 μέτρων. Άρχισε να δημιουργείται μετά το 1930 που διανοίχτηκε ο αμαξωτός δρόμος προς Ρέθυμνο. Στην αρχή κατασκευάστηκε μια ξύλινη κατασκευή (παράγκα) και μετά άρχισαν να χτίζονται τα πρώτα σπίτια και να δραστηριοποιούνται οι πρώτοι κάτοικοι επιχειρηματικά.
Σήμερα ο οικισμός παρουσιάζει αύξηση πληθυσμού, χτίζονται αρκετές νέες οικοδομές από κατοίκους των γύρων χωριών, ενώ αρκετοί δραστηριοποιούνται επαγγελματικά.
Ο Κάμπος Κισσού το 1971 είχε 8 οικογένειες με 37 κατοίκους και το 1981 10 οικογένειες με 43 κατοίκους. Στον οικισμό τα τελευταία χρόνια χτίστηκε και λειτουργεί ναός αφιερωμένος στον Άγιο Βασίλειο.

---

Ο Κισσος μέσα από τα στοιχεία ενός Κτηματολογίου του έτους 1670

Σημαντικότατα στοιχεία όχι μόνο για τον Κισσό, αλλά και για όλα τα χωριά και τους οικισμούς του νομού Ρεθύμνης, δίνονται από το λεγόμενο Οθωμανικό Κτηματολόγιο. Στην πραγματικότητα είναι επίσημες καταστάσεις φορολόγησης των νέων κατακτηθέντων εδαφών από τους Τούρκους και αφορούσαν ολόκληρη την Κρήτη. Το υλικό αυτό βρέθηκε στην Κωνσταντινούπολη, μεταφράστηκε μόνο το τμήμα που αφορά το νομό Ρεθύμνης και εκδόθηκε στην Αθήνα το 2007. Αναμφισβήτητα σήμερα αποτελεί ένα αδιάψευστο ιστορικό ντοκουμέντο, με σπουδαιότατο απογραφικό υλικό. Κατά τη γνώμη μου είναι η πιο αυθεντική και η πιο αποκαλυπτική απογραφή που είχε γίνει μέχρι τότε. Δίνεται μια λεπτομερέστατη αποτύπωση του έτους 1670, που είναι το πρώτο έτος κυριαρχίας των Τούρκων σ’ ολόκληρο το Νησί. Καταγράφει τις κατοικημένες περιοχές, τον αρχηγό κάθε οικογένειας (άντρα ή γυναίκα), τα προς φορολόγηση στοιχεία εκάστης και φυσικά το φόρο που πληρώνει. Ο Κισσός το έτος αυτό ανήκε στο νεχαγιέ (Επαρχία) Αγίου Βασιλείου, είναι καταγεγραμμένος με σειρά 18η και στη σελίδα 489.

Ο Κισσός καταγράφεται στο Κτηματολόγιο με 72 ιδιοκτήτες γης, κατά κάποιο τρόπο επικεφαλείς οικογενειών, όπως είπαμε πιο πάνω, φορολογούνται συνολικά 144 τσερίπια χωράφια, 529 λιόδενδρα, 70 τσερίπια αμπέλια, 0.5 τσερίπια περιβόλια και 32 τσερίπια ακαλλιέργητες γαίες και ο συνολικός φόρος που πληρωνώταν κάθε χρόνο προς το Οθωμανικό κράτος είναι 16.287 άσπρα, δηλαδή ασημένια νομίσματα της εποχής. Είναι αξιοσημείωτο και πρέπει να τονιστεί, ότι ο Κισσός τα χρόνια εκείνα ήταν χωριό ακμαιότατο, αφού ήταν το τρίτο σε πληθυσμιακό μέγεθος χωριό της Επαρχίας , με πρώτο τα Κουμόβρυσα , που είχαν 106 οικογένειες και πλήρωναν φόρο γης 21.558 άσπρα . Δεύτερο το χωριό Μέλαμπες με 80 οικογένειες, που πλήρωναν φόρο γης 24.885 άσπρα, τρίτο χωριό τον Κισσό και τέταρτο το Σπήλι με 62 οικογένειες και φόρο γης 12.804 άσπρα κλπ. Αξίζει ωστόσο να γνωρίσουμε τους 72 επικεφαλείς των οικογενειών που κατοικούσαν στον Κισσό το έτος 1670, πριν δηλαδή από 341 χρόνια, με το ονοματεπώνυμό τους .

1. Μανώλης Καλομάτης	2. Παπά Γιακουμής
3. Γεωργιλάς Γαβαλάς	4. Αϊσέ (πληρώνει χαράτσι γης)
5. Μιχελής Γαλάντος (Galado)	6. Έλενα Αρκολεοπούλα
7. Μανώλης Αρκολέον	8. Γιώργης Πελεκάνος
9. Μανώλης Μπιλίτσος	10. Μαρία Γαβαλοπούλα
11. Εργίνα Βασίλενα	12. Έλενα Γαβαλοπούλα
13. Ανέζα Αρκολεοπούλα	14. Μιχελής Καλομάτης
15. Μουσταφάς (πληρώνει χαράτσι γης)	16. Κωνσταντίνος Καλομάτης
17. Σταμάτης Σαμαγιόπουλος	18. Καλή Κλαδοπούλα
19. Γιάννης Γαβαλάς	20. Βασίλης Μαλεφάκης
21. Μανώλης Γαβαλάς	22. Μανώλης Αλεξάκης
23. Γιώργης Καφάτης (προφανώς Καφφάτος)	24. Eργίνα Θεοχαροπούλα
25. Μαρία Καλοματοπούλα	26. Κωνσταντίνος Γαβαλάς
27. Φράτζου (Fracu) Γαβαλοπούλα	28. Χατζή Μουσά (πληρώνει χαράτσι)
29. Μανώλης Κορέσης	30. Μιχελής Basdada
31. Καλλίτσα Μελισουργοπούλα	32. Μιχελής Κατσάκης
33. Σοφία Αρκολεοπούλα	34. Αντωνάκης Σαγκουϊνάτσος
35. Μιχάλης Χαρκιώτης	36. Μιχάλης Σαγκουϊνάτσος
37. Τζανή Πισκοποπούλα	38. Ανεζίνα Καλοματοπούλα
39. Μανώλης Καλομάτης	40. Νικόλας Καλομάτης
41. Καλογρά Αρκολεοπούλα	42. Μιχάλης Αρκολέον
43. Μιχάλης Βροντίσης	44. Κωνσταντίνος Βροντίσης
45. Μανώλης Ανυφαντής	46. Ανέζα Κατσίκα
47. Γιώργης Κουρινός	48. Παπαδιά Μανοπούλα
49. Φροσύνη Κουμεντοπούλα	50. Μιχάλης Αρκολέον
51. Μιχάλης Βαστάκης	52. Έλενα Καψοδωροπούλα
53. Παπά Νικόλας	54. Μαρία Πατεροπούλα
55. Φραγκούλα Μητσοπούλα	56. Μαρία Νταγιάλενα
57. Εργίνα Πλατοπούλα	58. Καλή Καλλεργοπούλα
59. Μιχάλης Κουλάφτης	60. Καλή Παπαδοπούλα
61. Έλενα Παπανταριβοπούλα	62. Λένα Λουλουδοπούλα
63. Αντρουλής Γαβαλάς	64. Αντρίγιας Βλαστός
65. Γιακουμίνα Καλοματοπούλα	66. Μαρία Κανατοπούλα
67. Μαρούσα Φιλομοπούλα	68. Γιάννα Αρκολεοπούλα
69. Παπά Γιάννης	70. Καλόγερος Καλομάτης
71. Καλή Καλοματοπούλα	72. Μαρία Καψοδωροπούλα

Σημείωση: Από την οικογενειακή κατάσταση όπως περιγράφεται πιο πάνω μπορούμε να βγάλουμε πολλά συμπεράσματα, όπως :

1. Δύο οικογένειες απ’ αυτές του 1670 διατηρήθηκαν μέχρι τις μέρες μας. Οι Γαβαλάδες (τότε κατοικούσαν στον Κισσό 8 οικογένειες) και οι Ανυφαντήδες με μία οικογένεια. Πρέπει εδώ να τονίσουμε, ότι η κατάληξη –άκης σε ελάχιστες περιπτώσεις συνόδευε το επώνυμο των παλιών Κρητικών. Η κατάληξη –άκης προστέθηκε την περίοδο της τουρκοκρατίας ως μειωτικό, ως υποκοριστικό.
2. Από τις 72 οικογένειες στις 32 αναφέρεται επικεφαλής γυναίκα. Μπορεί βέβαια ορισμένες απ’ αυτές να μην ήταν παντρεμένες, ωστόσο όμως ο αριθμός είναι υπερβολικός και πρέπει να έχει σχέση με το ότι η Κρήτη κατακτήθηκε μετά από ένα πολύχρονο και πολύ σκληρό πόλεμο με τους Τούρκους, που είχε διάρκεια 24 χρόνια, από το 1645 έως το 1669. Στις συνθήκες αυτές φυσικό ήταν να είναι εκτεθειμένος από κάθε άποψη ο ανδρικός πληθυσμός του νησιού.
3. Στον Κισσό το έτος 1670 κατοικούσαν ακόμα άτομα από την Ενετική οικογένεια των Σαγκουϊνάτσων (σήμερα λέγονται Σαουνάτσοι).
4. Η πολυπληθέστερη οικογένεια στον Κισσό τότε ήταν με το επώνυμο Αρκολέον, που ήταν παλιά αρχοντική οικογένεια και τη συναντούμε σε πολλά μέρη της Κρήτης. Ακολουθεί η οικογένεια Καλομάτη, που πολλές φορές απο λάθος γράφεται Καλαμάτη.
5. Πολλές οικογένειες που σήμερα τις συναντούμε στην ευρύτερη περιοχή, το 1670 κατοικούσαν στον Κισσό, όπως π.χ. Λουλουδοπούλα, σημερινό επώνυμο Λουλούδης, Κουμεντοπούλα, σημερινό επώνυμο Κουμεντάκης, Πελεκάνος, σημερινό επώνυμο Πελεκανάκης κ.λ.π.
6. Συναντούμε όμως και κατοίκους με τούρκικα ονόματα (Αϊσέ, Μουσταφάς και Χατζή Μουσά), που αν και Τούρκοι πληρώνουν το φόρο γης. Τα άτομα αυτά με την κατάκτηση της Κρήτης από τους Τούρκους αλλαξοπίστησαν και από χριστιανοί έγιναν μουσουλμάνοι για να περισώσουν το σαρκίον και τα υπαρχοντά τους. Είναι οι λεγόμενοι μετέπειτα Τουρκοκρητικοί, ο αριθμός των οποίων αυξανόταν με το πέρασμα των χρόνων.

Ρέθυμνο 01/03/2011

Γιώργης Ν. Τσιγδινός